MY ROOT: MILK

    Бид бүхэн ямар ч соёлыг хаанаас нь ч эхэлж мэдсэн бай тухайн соёлын хоол ундаа нь хамгийн гол байдаг. Тийм болохоор Монголынхоо идээ ундаанаас энэхүү хэсгээс эхлүүлэхээр шийдэн бичлээ. Тэр тусмаа идээ будааны дээж болсон "СҮҮ"-с эхлэхээр шийдлээ. Г.Гонгоржав гуайн номоос доорх мэдээллийг авсан бөгөөд шууд оруулсан хэсэг "" тэмдэглэлтэй болно.

Монгол идээ ундаа: СҮҮ

    Монголчууд өнө эртнээс нүүдлийн хэв маягаар цаг агаар, газар нутагтаа тааруулан амьдарсаар ирсэн. Одоо ч гэсэн хүн амын хагас нь энэхүү уламжлалаар амьдарч байгаа билээ. Ерөнхийдөө бид хүнсийг цагаан буюу сүүн (цаа бугын сүүг оролцуулан) болон улаан буюу махан (ан амьтны махыг оролцуулан) гэж хуваадаг. 

Үүн дээр ургамлын гаралтай ногоо идээг нэмэн үндсэн 3 хэсэгт хуваадаг байна.

    Цагаан болон улаан хүнс нь "дээд буянт таван хошуу мал"-с гарган авдаг. Тийм учраас идээ ундааныхаа дээжийг "хангай дэлхий, бурхан тахилдаа" хамгийн түрүүнд өргөдөг. Мөн айлд очих болоод зочин гийчиндээ "ариун сэтгэлийн билэгдэл" болгон цагаан хүнс авч очдог болоод дээжийг барьдаг. Мөн "Хальсан уснаас амсдаггүй, асгасан сүүнээс амсдаг" гэсэн эртний үг бий. Доорх хүснэгт төрөл бүрийн сүүг харьцуулсан болно.

    Сүүгээр сүүг цай сүлэх, хүүхэд угжих, эмчилгээнд хэрэглэж ирсэн. Харин дангаар нь ууж хэрэглэж заншаагүй. Харин ямар нэгэн аргаар боловсруулан сүүнээс гаргаж авсан идээ, ундааг хэрэглэж ирсэн байна.

"Эхлээд малын шинэ саасан сүүг хөөрүүлж өрөм байлгах хэлбэрээр тослогийг нь ялган шар цагаан тос хийнэ. Болсон сүүгээр тараг айраг исгэж, түүнд байдаг сүүний чихэрлэгийг ашиглан тогоо нэрж шимийн архи гаргаад, цагааг нь шүүж аарц ааруул хийнэ.

    Түүхий болон болсон сүүг ээдүүлж ээзгий, бяслаг боловсруулна. Энэ нь сүүний уургийн зүйлийг ашиглаж байгаа хэрэг юм. Эцсийн үлдэгдэл шар сүүг ээзгийд шингээн ширгээх юм уу, хандлан ашиглана. Хаягдах зүйл гэж нэг ч байдаггүй. Энэ бол монгол цагаан идээний технологийн бас нэг онцлог. Монголчуудын цагаан идээ боловсруулдаг арга ажиллагаа ерөнхийдөө ижил боловч говь, тал хангайн нутаг бүрд бас өөрийн онцлогтой. Зарим нутагт шимийн архи гаргах гэлгүй ааруулыг шууд таргаар хийдэг. Говь нутагт голдуу сүүгээр шууд айраг исгэж тосыг нь бүлж аваад, цэгээнээс архи нэрж ааруул хийнэ. Ингийг зарим нутагт саадаггүй. Дорнод, Сүхбаатар аймгийн зүгт гүүний айраг бараг исгэдэггүй. Говь, тал нутагт ээзгий хийдэггүй, хийвч шар сүүний ханд багатай хийдэг тал бий. Архангай аймгийн Өндөр-Улаан, Чулуут зэрэг суманд сарлаг ихтэй мод түлээ арвин учир тослог, нүнжиг сайтайг олон янзын идээ хийх боломж бүрдсэн байдаг.

    Малчин ардууд аль малын сүүгээр ямар төрлийн идээ, ундаа хийвэл илүү тохиромжтойг олон он жилийн амьдралын туршлагаараа мэдэж авчээ. Жишээ нь хонь, сарлагийн сүү өтгөн, тослог болон уураг ихтэй учир голдуу өрөм, зөөхий, шар болон цагаан тос, ааруул бяслаг, ээзгий хийдэг. Ингэний сүү уураг болон чихрээр их учир исмэл идээ, ундаа гарган авч байхад гүүний сүү уураг, тос арай бага боловч чихэрлэг ихтэй тул зөвхөн айраг исгэн гаргаж авдаг байна."

	Тослог	Амт	Өтгөн/шингэн	Сүлрэх байдал
Хонины сүү	ихтэй	чихэрлэг	өтгөн	сайн
Ямааны сүү	багатай	бага	хонины сүүтэй харьцуулахад шингэн
Сарлагийн сүү	их	чихэрлэг	ямааныхаас ялимгүй дутуу
Хайнагийн сүү	ихдүү	багавтар чихэрлэг		сарлагийнхаас багавтар
Монгол үнээний сүү	багадүү	багавтар чихэрлэг	шингэн
Ингэний сүү	тослог нүнжиг ихтэй	багавтар чихэрлэг	үнээний сүүтэй ойролцоо шингэн	ялгаран гарах тос бага болохоор цай сүлэхэд сайн
Гүүний сүү	багавтар	чихэрлэг	үнээний сүүтэй ойролцоо шингэн	сүлрэх байдал муу болохоор цай сүлдэггүй

Энэ хүргээд энэхүү постоо өндөрлөе.